Serat Cabolek

Dhandhanggula

1. (14)
  Wuwusira Dewa Suksma Ruci,
payo Wêrkudhara dipun-enggal,
manjinga garbengong kene,
Wrêkudhara gumuyu,
pan angguguk turira aris,
dene paduka bajang,
kawula gêng luhur,
inggih pangawak parbata,
saking pundi margine kawula manjing,
jênthik mangsa sêdhênga.

2. (15)
Angandika malih Dewa Ruci,
gêdhe êndi sira lawan jagad,
kabeh iki saisine,
kalawan gunungipun,
samodrane alase sami,
tan sêsak lumêbuwa,
guwa garbaningsun,
Wrêkodhara duk miyarsa,
êsmu ajrih kumêl sandika turneki,
mengleng sang Ruci Dewa.
3. (16)
Iki dalan talingan ngong kering,
Wrêkodhara manjing sigra-sigra,
wus prapteng sajro garbane,
andulu samodra gung,
tanpa têpi nglangut lumaris,
lêyêp adoh katingal,
Dewa Ruci nguwuh,
heh apa katon ing sira,
dyan sumahur sang Sena aturna têbih,
tan wontên katingalan.
4. (17)
Awang-awang kang kula-lampahi,
uwung-uwung têbih tan kantênan,
ulun saparan-parane,
tan mulat ing lor kidul,
wetan kilen datan udani,
ngandhap nginggil ing ngarsa,
kalawan ing pungkur,
kawula botên uninga,
langkung bingung ngandika sang Dewa Ruci,
aja maras tyasira.

5. (18)
Byar katingal ngadhêp Dewa Ruci,
Wêrkodhara sang wiku kawangwang,
umancur katon cahyane,
nuli wruh ing lor kidul,
wetan kilen sampun kaeksi,
nginggil miwah ing ngandhap,
pan sampun kadulu,
lawan andulu baskara,
eca tyase miwah sang wiku kaeksi,
aneng jagad walikan.
6. (19)
Dewa Ruci Suksma angling malih,
aywa lumaku anduduluwa,
apa katon ing dheweke,
Wrêkodhara umatur,
wontên warni kawan prakawis,
katingal ing kawula,
sadaya kang wau,
sampun datan katingalan,
amung kawan prakawis ingkang kaeksi,
irêng bang kuning pêthak.
7. (20)
Dewa Ruci Suksma ngandika ris,
ingkang dhingin sira anon cahya,
gumawang tan wruh arane,
pancamaya puniku,
sajatine ing tyas sayêkti,
panguriping sarira,
têgêse tyas iku,
ingaranan mukasipat,
kang anuntun marang sipat kang linuwih,
kang sajatining sipat.

8. (21)
Mangka tinula aywa lumaris,
awasêna rupa aja samar,
kawasaning tyas êmpane,
tingale tyas puniku,
anêngêri maring sajati,
enak sang Wrêkodhara,
amiyarsa wuwus,
lagya mesêm tyas sumringah,
dene ingkang irêng abang kuning putih,
iku durgamaning tyas

9. (22)
pan isining jagad amêpêki,
iya ati kang têlung prakara,
pamurunging laku dene,
kang bisa pisah iku,
pasthi bisa amor ing gaib,
iku mungsuhing tapa,
ati kang têtêlu,
irêng abang kuning samya,
ingkang nyêgah cipta karsa kang lêstari,
pamoring suksma mulya.
10. (23)
Lamun nora kawilêt ing katri,
yêkti sida pamoring kawula,
lêstari ing panunggale,
poma den-awas emut,
durgama kang munggeng ing ati,
pangwasane wêruha,
siji-sijinipun,
kang irêng lêwih prakoswa,.
panggawene asrêngêng sabarang runtik,
andadra ngambra-ambra.

11. (24)
Iya iku ati kang ngadhangi,
ambuntoni maring kabêcikan,
kang irêng iku gawene,
dene kang abang iku,
iya tuduh nêpsu tan bêcik,
sakehing pipinginan,
mêtu sangking iku,
panasten panasbaranan,
ambuntoni maring ati ingkang eling,
maring ing kawaspadan.

12. (25)
Dene iya kang arupa kuning,
kuwasane nanggulang sabarang,
cipta kang bêcik dadine,
panggawe amrih tulus,
ati kuning ingkang ngandhêgi,
mung panggawe pangrusak,
binanjur jinurung,
mung kang putih iku nyata,
ati antêng mung suci tan ika-iki,
prawira karaharjan.

13. (26)
Amung iku kang bisa nampani
ing sasmita sajatining rupa,
nampani nugraha gone,
ingkang bisa tumanduk,
kalêstaren pamoring gaib,
iku mungsuh titiga,
tur samya gung agung,
balane ingkang titiga,
ingkang putih tanpa rowang amung siji,
mila anggung kasoran.
14. (27)
Lamun bisa iya nêmbadani,
marang susukêr têlung prakara,
sida ing kono pamore,
tanpa tuduhan iku,
ing pamoring kawula Gusti,
Wêrkudhara miyarsa,
sêngkud pamrihipun,
sangsaya birahenira,
kacaryan ing kauwusaning ngaurip,
sampurnaning panunggal.

15. (28)
Sirna patang prakara na malih,
urub siji wêwolu warnanya,
sang Wêrkudhara ature,
punapa wastanipun,
urub siji wolu warni,
pundi ingkang sanyata,
rupa kang satuhu,
wontên kadi rêtna muncar,
wontên kadi maya-maya angebati,
wêneh abra markata.

16.(29)
Marbudengrat Dewa Ruci angling,
iya iku kêjatining tunggal,
saliring warna têgêse,
iya na ing sireku,
tuwin iya isining bumi,
ginambar angganira,
lawan jagad agung,
jagad cilik tanpa beda,
purwa ana lor kidul wetan puniki,
kilen ing luhur ngandhap.

17. (30)
Miwah irêng abang kuning putih,
iya panguripe ing buwana,.
jagad cilik jagad gêdhe,
pan padha isinipun,
tinimbangkên ing sira iki,
yen ilang warnaning kang,
kabeh jagad iku,
saliring reka tan ana,
kinumpulkên ana rupa kang sawiji,
tan kakung tan wanudya.

18. (31)
Kadya tawon gumana puniki,
ingkang asawang puputran dênta,
lah payo dulunên kuwe,
Wêrkudhara andulu,
ingkang kadya puputran gadhing,
cahya mancur kumilat,
tumeja ngunguwung,
punapa inggih punika,
warnaning dat kang pinrih dipun-ulati,
kang sayêktining rupa,

19. (32)
Anauri aris Dewa Ruci,
dudu iku ingkang sira-sêdya,
kang mumpuni ambêk kabeh,
tan kêna sira-dulu,
tanpa rupa datanpa warni,
tan gatra tan satmata,
iya tanpa dunung,
mung dumunung mring kang awas,
mung sasmita aneng ing jagad ngêbêki,
dinumuk datan ana.

20. (33)
Dene iku kang sira-tingali
kang asawang puputran mutyara,
ingkang kumilat cahyane,
angkara-kara murub,
pan pêrmana arane iki,
uripe kang sarira,
pêrmana puniku,
tunggal aneng ing sarira,
nanging datan milu suka lan prihatin,
ênggone aneng raga.

21. (34)
Datan milu turu mangan nênggih,
iya nora milu lara lapa,
yen iku pisah ênggone,
raga kari ngalumpruk,
yêkti lungkrah badanereki,
yaiku kang kuwasa,
nandhang rahsa iku,
inguripan dening suksma,
iya iku sinung sih anandhang urip,
ingakên rahsaning dat.

22. (35)
Iku sinandhangakên sireki,
nanging kadya simbar neng kakaywan,
aneng ing raga ênggone,
uriping pêrmaneku,
inguripan ing suksma nênggih,
misesa ing sarira,
pêrmana puniki,
yen mati milu kalêswan,
lamun ilang suksmane sarira nuli,
uriping suksma ana.

23. (36)
Sirna iku iya kang pinanggih,
uriping suksma ingkang sanyata,
kaliwat tan upamane,
lir rahsaning kamumu,
kang pramana anêrsandhani,
tuhu tunggal pinangka,
jinatên puniku,
umatur sang Wêrkudhara,
inggih pundi warnine dat kang sayêkti,
Dewa Ruci ngandika.

24. (37)
Nora kêna iku yen sira-prih,
lawan kahanan sêmata-mata,
gampang-angel pirantine,
Wêrkudhara umatur,
kula nuwun pamêjang malih,
inggih kêdah uninga,
babar pisanipun,
pun patik ngaturken pêjah,
ambêbana anggen-anggen kang sayêkti,
sampun tuwas kangelan.

25. (38)
Yen mêkatên kula botên mijil,
sampun eca neng ngriki kewala,
botên wontên sangsarane,
tan niyat mangan turu,
botên arip botên angêlih,
botên ngraos kangelan,
botên ngêrês linu,
amung nikmat lan manpangat,
Dewa Ruci lingira iku tan kêni,
yen nora lan antaka.

26. (39)
Sangsaya sihira Dewa Ruci,
marang kang kaswasih ing panêdha,
lah iya den-awas bae,
mring pamuruning laku,
aywa ana karêmireki,
den-bênêr den-waspada,
pênganggêpireku,
yen wus kasikêp ing sira,
aja umung den-nganggo parah yen angling,
yeku reh pipingitan.

27. (40)
Nora kêna yen sira-rasani,
lan sêsama-samaning manungsa,
kang nora lan nugrahane,
yen ana nêdya padu,
angrasani rêrasan iki,
ya têka kalahana,
ywa kongsi kabanjur,
aywa ngadekkên sarira,
yen karakêt marang wisaning ngaurip,
balik sikêpên uga.

28. (41)
Datan waneh sangkanira nguni,
tunggal sapakêrtining buwana,.
pandulu pamiyarsane,
wus aneng ing sireku,
pamyarsane yang suksma jati,
iya tan lawan karna,
ing pandulunipun,
iya tan kalawan netra,
karnanira netranira kang kinardi,
anane aneng sira.
29. (42)
Lairing suksma aneng sireku,
batinira kang ana ing suksma,
kaya mangkene patrape,
kadya wrêksa tinunu,
ananing kang kukusing gêni,
iya kalawan wrêksa,
lir toya lan alun,.
kadya menyak lawan puhan,
raganira ing reh mobah lawan mosik,
sarta lawan nugraha,
30. (43)
Yen wruh pamore kawula gusti,
sarta suksma kang sinêdya ana,
de warna neng sira gone,
lir wayang sarireku,
saking dhalang solahing ringgit,
mangka panggung kang jagad,
liring badan iku,
amolah lamun pinolah,
sapolahe kumêdhep myarsa ningali,
tumindak lan pangucap.
31. (44)
Kawisesa amisesa sami,
datan antara pamoring karsa,
jêr tanpa rupa rupane,
wus aneng ing sireku,
upamane paesan jati,
ingkang ngilo ywang suksma,
wayangan puniku,
kang ana sajroning kaca,
iya sira jênênge manusa iki,
rupa sajroning kaca.
32. (45)
Luwih gêngnya kalêpasan iki,
lawan jagad agêng kalêpasan,
kalawan luwih lêmbute,
salêmbutaning banyu,
mapan lêmbut kamuksan ugi,
luwih alit kamuksan,
saaliting têngu,
pan maksih alit kamuksan,
liring luwih amisesa ing sêkalir,
liring lêmbut alitnya.
Bisa nuksma ing agal myang alit,
kalimputan kabeh kang rumangkang,
kang gumêrmêt ya tan pae,
kaluwihan satuhu,
iya luwih dera nampani,
tan kêna ngandêlêna,
ing warah lan wuruk,
den-sangêt panguswanira,
badanira wasuhên pragnyana ngungkih,
wruha rungsiding tingkah.
34. (47)
Wuruk iku pan minangka wiji,
kang winuruk upamane papan,
pama kacang lan kêdhêle,
sinêbarna ing watu,
yen watune datanpa siti,
kodanan kêpanasan,
yêkti nora thukul,
lamun sira bijaksana,
tingalira sirnana ananireki,
dadi tingaling suksma.
35. (48)
Rupanira swaranira nuli,
ulihêna mring kang duwe swara,
jêr sira ingakên,
sisilih kang satuhu,
nanging aja duwe sireki,
pakarêman kang liya,
marang sang ywang luhur,
dadi sarira bêthara,
obah osikira wus sah dadi siji,
ja roro anggêpira.

36. (49)
Yen duweya anggêp sira kaki,
If you, my boy, have any notion
ngrasa roro dadi maksih uwas,
kêna ing rêngu yêktine,
yen wis siji sawujud,
sakarêntêging tyasereki,
apa cinipta ana,
kang sinêdya rawuh,
wus kawêngku aneng sira,
jagad kabeh jêr sira kinarya yêkti,
gêgênti den-asagah.

37. (50)
Yen wus mudhêng pratingkah kang iki,
den-awingit sarta den-asasab,
ngandhap-asor pênganggone,
nanging ing batinipun,
sakarêntêg tan kêna lali,
laire sasabana,
kawruh patang dhapur,
padha anggêpên sadaya,
kalimane kang siji iku pêrmati,
kanggo ing kene kana.
38. (51)
Liring mati sajroning ngaurip,
iya urip ing sajroning pêjah,
urip bae salawase,
kang mati iku nêpsu,
badan lair kang anampani,
kêtampan badan nyata,
pamore sawujud,
pa gene ngrasa matiya,
Wêrkudhara tyasira padhang nampani,
wahyu prapta nugraha.

39. (52)
Lir sasangka katawêngan riris,
praptaning wahyu ngima nirmala,
sumilak ilang rêgêde,
angling malih turnya rum,
Dewa Ruci manis aririh,
tan ana aji paran,
kabeh wus kawêngku,
tan ana ingulatana,
kaprawiran kadigdayan wus kawingking,
kabeh rehing ngayuda.

40. (53)
Têlas wulangira Dewa Ruci,
Wêrkudhara ing tyas wus tan kewran,
wus wruh ing anane dhewe,
ardaning swara muluk,
tanpa êlar anjajah bangkit,
sawêngkon jagad raya,
angga wus kawêngku,
pantês prêmatining basa,
saenggane sêkar maksih kudhup lami,
mangke mêkar ambabar,

41. (54)
Wuwuh warnane lan gandaneki,
wus kêna kang panca-rêtna mêdal,
wus salin alamipun,
angulihi alame lami,
Dewa Ruci wus sirna,
mêngkana winuwus,
tyasira Sang Wêrkudhara,
lulus saking gandane kêsturi jati,
pêpanasing tyas sirna.

42. (55)
Wus lêksana salêkêring bumi,
ujar bae wruh patakanira,
nir ing wardaya malane,
mung panarima mungguh,
kadyanggane nganggo sutradi,
maya-maya kang sarira,
rehnya kang saryalus,
sinukma mas ingêmasan,
arja sotya-sinutya manik-minanik,
wruh pakenaking tingkah.

43. (56)
Mila sumping bra puspa krêna di,
winarnendah kinteki sumêkar,
kêsturi jati namane,
pratandha datan korup,
kang pangwikan kênaka lungid;
angungkabi kabisan,
kawruh tan kaliru,
poleng bang bintulu lima,
pan winarna uraga milêt tulyasri,
lancingan kampuhira.
44. (57)
Mangka pangemut katon ing nguni,
titiga duk sajroning kang garba,
Dewa Ruci pamengête,
bang kuning irêng iku,
pamurunge laku ngadhangi,
mung kang putih ing têngah,
sidaning pêngangkuh,
kalimeku kang ginambar,
wus kaasta sanalika aywa lali,
ulun tuhu ambêknya.
45. (58)
Saking sangête karya ling-aling,
pambengkase sumêngah jubriya,
kaesthi siyang dalune,
pan kathah gennya ngrungu,
pratingkahe para maharsi,
kang sami kaluputan,
ing pangangkuhipun,
pangancabing kawruhira,
wus abênêr wêkasan mati tan dadi,
kawilêt ing tatrapan.
46. (59)
Ana ingkang mati dadi pêksi,
amung milih pencokan kewala,
kayu kang bêcik warnane,
angsana naga-santun,
tanjung ana bulu waringin,
kang ana pinggir pasar,
êngkuk mangruk-mangkruk,
angungkuli wong sêpasar,
mindha-mindha kamukten sapele pinrih,
kêsasar kabêlasar.
47. (60)
Ana ingkang anitis para ji,
sugih raja-brana miwah garwa,
ana kang milih putrane,
putra kang arsa mêngku,
karêmane wong siji-siji,
samyantuk kaluwihan,
ing panitisipun,
yen mungguh sang Wêrkudhara,
dêrêng arsa amung amrih ing pribadi,
sêdayeku ingaran.
48. (61)
Titaning kang wadaka kang pêsthi,
durung jumênêng jalma utama,
ingkang mêngkono anggêpe,
pêngrasane anêmu,
suka sugih tan wruh ing yêkti,
yen uga nêmu duka,
kêbanjur kalantur,
saênggon nitis kewala,
tanpa wêkas kangelan tan nêmu hasil,
tan bisa babar pisan.
49. (62)
Karêmane wong sawiji-wiji,
durung wêruh sampurnaning tunggal,
ing pati sanggon-ênggone,
anitis dadi kuwuk,
kuru gudhig pilêrên mising,
matane karo wuta,
tan wêruh dêlanggung,
ngrungu ana pitik sata,
pinaranan kang duwe ayam ningali,
ginitikan ing doran.
50. (63)
Ana ingkang anyakrabawani,
iya pakarêman duk ing donya,
ing pati maring tibane,
ing kono karêmanipun,
nora kuwat parêng ing pati,
keron pan kêsamaran,
mangsah wowor sambu,
abote ulah kamuksan,
nora kêna toleh anak lawan rabi,
sajrone mrih wêkasan.
51. (64)
Yen luputa patakaning bumi,
lêhêng siyeng aja dadi jalma,
sato gampang pratikêle,
sirnane tanpa tutur,
yen wis aris bênêr ing kapti,
langgêng tanpa kêrana,
angga buwaneku,
umênêng tan kadi sela,
ênêngira apan ora kadi warih,
wrata tanpa tuduhan.
52. (65)
Len ing pandhita ana nganggêpi,
ing kamuksan nênggih pêksanira,
anjungkung kasutapane,
nyana kêna den-angkuh,
tanpa tuduh mung tapaneki,
tanpa wit puruhita,
suwung anyaruwung,
mung têmên kaciptanira.
durung antuk wuruk pratikêl sayêkti,
pêngangkuh lalawora.

53. (66)
Tapanira kongsi ngraga runting,.
wus mangkana gennya mrih kamuksan,
datanpa tutur sirnane,
kêmatêngên tapa wuk,
den-pratikêl ingkang lêstari,
tapa iku minangka,
rêragi pan amung,
ngelmu kang minangka ulam,
tapa tanpa ngelmu iku nora dadi,
yen ngelmu tanpa tapa.

54. (67)
Cêmplang-cêmplang nora wurung dadi,
angsal sampun wudhar ing tatrapan,
kêcagak sagung bekane,
sayêkti dadosipun,
apan akeh pandhita sandi,
wuruke sinatêngah,
marang sabatipun,
sabate landhêp priyangga,
kang linêmpit winudhar raose nuli,
ngaturkên gurunira.

55. (68)
Pamudhare sung graitaneki,
nguni-uni durung mambu warah,
saking tan eca manahe,
katur ing gurunipun,
langkung ngungun milu nganggêpi,
sinêmantakkên lawan,
pandhita gung-agung,
wus pasthi anggêp kang nyata,
iku wahyu nugraha dhawuh pribadi,
sabat ingakên anak.

56. (69)
Sinunga-sunga anggung tinari,
maring guru yen arsa mêmêjang,
tan têbih sinandhing gone,
sabat kang têmah guru,
guru dadya sabat ing batin,
lêpas ing panggraita,
nanduk sarta wahyu,
iku utama kalihnya,
kang satêngah pandhita durung sayêkti,
kasêlak piyangkuhnya.
57. (70)
Kudu tinut saujarereki,
dene akeh lumaku sinêmbah,
neng pucaking gunung gone,
swaranira manguwuh,
angêbêki patapaneki,
yen ana wong amarak,
wêkase abikut,
lir gubar-beri tinêmbang,
kumêrampyang binubak datanpa isi,
tuna kang puruhita.
58. (71)
Aja kaya mêngkono ngaurip,
badan iku dipun-kadi wayang,
kinudang neng panggung gone,
arja têtali bayu,
padhanging kang panggungereki,
damar aditya wulan,
kêlir ngalam suwung,
kang anangga-nangga cipta,
gêbog bumi têtêpe adêging ringgit,
sinangga ingkang nanggap.
59. (72)
Kang ananggap aneng jroning puri,
datan mosik pangulah sakarsa,
ywang pramana dêdhalange,
wayang pênggadêgipun,
ana ngidul angalor tuwin,
mangkana kang sarira,
ing sapolahipun,
pinolahakên ki dhalang,
lumaku yen linakokkên lembyaneki,
linembehkên ing dhalang.

60. (73)
Pangucape ingucapkên nênggih,
yen kumilat kinilatkên iya,
tinutur anuturake,
sakarsa-karsanipun,
kang anonton pinolah sami,
tinonakên ing dhalang,
kang ananggap iku,
sajagad mangsa na wruh,
tanpa rupa kang nanggap aneng jro puri,
tanpa warna ywang suksma.

61. (74)
Sang pêrmana denira angringgit,
ngucapakên ing sariranira,
tanpa aji sêsanane,
wibuh pan ora tumut,
ing sarira upamaneki,
kang menyak munggeng puhan,
gêni munggeng kayu,
andrêpati tan katêdah,
sang pêrmana lir gêsênging kayu panggrit,
landhêsan sami wreksa..

62. (75)
Panggritane polah dening angin,
gêsênging kayu kukuse mêdal,
datan antara gênine,
gêni kalawan kukus,
saking kayu wijile sami,
wruha eling duk kala,
mula-mulanipun,
kabeh iki kang gumêlar,
pan saking heb manusa tinitah luwih,
apan ingakên rahsa.

63. (76)
Mulya dhewe saking kang dumadi,
aja mengeng ciptanira tunggal,
tunggal saparibawane,
isining buwaneku,
anggêp siji manungsa jati,
mêngku sagung kaanan,
ing manusa iku,
den-wruh wisesaning tunggal,
anuksmani saliring jagad dumadi,
tekad kang wus sampurna.
64. (77)
Wus mangkana Wêrkudhara mulih,
datan mengeng ing batin gumawang,
nora pangling sarirane,
panuksmaning sawujud,
nanging lair sasab piningit,
reh-sareh kasatriyan,
linakon winêngku,
pamurwaning jagad raya,
kalairan batine nora kasilib,
satu menggeng rimbagan.
65. (78)
Wêrkudhara lampahira,
jroning kitha Ngamartadipura,
wus panggih kadange kabeh,
langkung sukaning kalbu,
Darmaputra lan para ari,
ngluwari punaginya,
bujana anayub,
tanbuh sukane tyasira,
dene ingkang rayi praptane basuki,
sirna subrangtanira.