English French German Spain Italian Dutch Russian Portuguese Japanese Korean Arabic Chinese Simplified

Senin, 19 April 2010

Serat Cipto Waskito

 
PUPUH I

DHANDHANGGULA



                                                    – 01 –
Sakamatyan kuma bangkit-bangkit, lir sarkara warsitaning sastra, sasmiteng karaharjane, mring sagung anak, putu, ingkang karsa angrancang kapti, Sira puruhitaa, Saniskareng kawruh, mring jana kang wus nimpuna, ing surasa saraseng kamuksan kaki, kanggo ing kene kana.
Artinya :
Suatu petunjuk untuk kebahagian, bagaikan cahaya yang tersirat dan tersurat, petunjuk untuk bahagia, terhadap segenap anak cucu, yang hendak menempuh suatu cita-cita, pergilah engkau berguru, segala macam pengetahuan, kepada manusia yang sudah berilmu tinggi, terhadap arti ilmu kamuksan, berguna di sini dan disana.
– 02 –
Lamun sira puruhita kaki, den sumandha mamrih wahyeng gita, sadarganen turidane, ywa kongsi keneng sirung, marang ingkang sigra guroni, mandar anoring raga, way kongsi kalimput, sang gya suraseng kang nyata, dimen sira antuk wilasa kang Sidhi, wasitaning Pandhita.
Artinya :
Pabila Ananda berguru, tekunlah agar tercapai seirama kehendakmu, perhatikan segala perbuatanya, agar kau tidak terlena, terhadap gurumu, malah mecitainya, janganlah terlena, cepatlah mencari kebenaran yang hakiki, agar kau mendapatkan perkenan Hyang Widhi, sabdanya Pandita.
– 03 –
Dedalane kawruh ana dhingin, patang prakara sira wiletna, away kasusu kalapne, gagasan rasanipun, yen tumpangsuh asalah dalih, kalimput kaliru tampa, temah salah surup, kang kaliru surupena, supayane wruh lunggyane ala becik, ywa kongsi katlajukan.
Artinya :
Pengertian ilmu adalah, perhatikanlah empat macam, jangan tergesa-gesa dan telaahlah, perhatikan maknanya, bila kacau balu simpang siur maknanya, yang salah perhatikan kesalahannya itu, agar tahu kedudukannya salah dan benar, jangan sampai berkepanjangan.
– 04 –
Lan dununge kang kawan prakawis, abang ireng kuning lawan pethak, pangwasane dhewe-dhewe, kang telu murung laku, kang sawiji iku proyogi, yen telu binuwanga, jagad yekti suwung, kang siji kalawan apa, jumenenge yen tan ana kang ngrusuhi, marmane kawruhana.
Artinya :
Dan kedudukannya yang empat perkara, merah hitam kuning dan putih, kekuasaaaaaaaannya berbeda-beda, yang tiga menggoda, yang satu itu benar, kalau tiga dibuang, dunia pasti kosong, yang satu dengan siapa, bertahtanya kalau tidak ada yang mengganggu, maka fahamilah.
– 05 –
Wong neng donya kang lumrah tan mikir, Allah iku dedalaning mulya, lamun bener pangetrape, bongsa triprakareku, gung aniksa marang sawiji, amuwus kinawruhan, anggepe angratu, nanging kang durung nyurasa, ala iku liwat nora sudi, tuna ing uripira.
Artinya :
Orang didunia yang wajar tanpa berpikir, Allah menunjukkan jalan bahagia, bila menempuh jalan yang benar, adapun tiga perkara itu, mempunyai perbedaan besar dengan yang satunya, memutuskan suatu pengertian, merasa dirinya Raja, tetapi belum mempunyai pengertian apapun, tak seorangpun mau dengan sifat jelek.
– 06 –
Nanging poma dipun awasi kaki, rehning mengko akeh wong kang bisa, babasan bebangun bae, angungasake catur, tutur liyane nora pinikir, mung cature priyanggo, lumaku rinungu, carita patang prakar, Edad Sipat Asma afngal lan mailh, bang, ireng, kuning, pethak.
Artinya :
Rugi hidupnys, tetapi berhati-hatilah, berhubung sekarang banyak orang yang dapat, bagaikan membangun saja, mengutamakan bicara, omongan orang lain tiada terfikir, hanya pembicaraannya pribadi, supaya didengar, cerita empat perkara, Dzat, Sifat Asma Agngal, dan lagi, merah, hitam, Kuning, Putih.
– 07 –
Lan dununge kang sawiji-wiji, nora montro-montro yen genaha, gunem ngelmu ngalih rame, balik rasaning ngelmu, nora kena sira kukuhi, endi ingkang andadr, iya iku suwung, yen wong anom mengkonora, rebut unggul guneme angalah isin, ngukuhi kawruhira.
Artinya :
Dan kedudukan satu persatu, sama sekali tidak benar, pembicaraan ilmu berganti rame, tetapi maknanya ilmu, tak dapat dipergunakan sebagai pedoman, mana yang ngelantur, itulah kosong, bila itu anak muda, berebut menang mengalah malu, berpegang teguh.
– 08 –
Layak bae kang mangkana kaki, sabab gurune kaya mangkana, wirang yen kalah ngelmune, pan gaibing Hyang Agung, ika nora nganggo pinikir, mung ngelmu garejegan, sasad nglurug padu, iku kang padha ginulang, wetara ku yen padha rerasan ngelmu, ing wekasan sulaya.
Artinya :
Tentu saja berbuat begitu, karena Gurunya pun begitu juga, malu kalau kalah ilmunya, terhadap gaibnya Hyang Agung, itu tiada terpikirkan, hanya ilmu perselisihan, seolah datang untuk berdebat, hanya itu yang dipelajarinya, bersamaan dengan itu kalau membicarakan ilmu, akhirnya terjadi perselisihan dan perdebatan.
– 09 –
Salin guneme ngilmu wus lali, ngetokake wicaksananira, anuruti kuwanene, anginger keris cancut, saliranya lir metu agni, bisa warna sakawan, bungah yen ginungung, kadya Raden Jayajatra, yen ginunggung prapteng pejah den andhemi, iku guru samangkya.
Artinya :
Berganti pembicaraan ilmu sudah terlupakan, mengeluarkan pendapatnya, menurutkan keberaniannya, memutar keris dan siaga tempur, tubuhnya bagaikan menyala-nyala, dpat memancarkan empat warna, bangga kalau disanjung, bagaikan Raden Jayajatra, kalau disanjung nyawapun direlakan, itulah Guru jaman sekarang.
– 10 –
Lamun sira durung anglakoni, ing pratingkah kaya mangkana, nanging sireku ywa kaget, gagasen rahsanipun, aja dumeh iku tan becik, sayekti becik uga, yen sira wus surup, mangkas-mangkasipun sapa, lawan sapa kang bisa amalih warni, nyatakna kang waspada.
Artinya :
Kalau engkau belum berbuat, perbuatan seperti tersebut tadi, tetapi jaganlah engkau terperanjat, berfikirlah akan maknanya, jangan karena itu tidak baik, tetapi sebenarnya baik juga, bila kau telah memahaminya, siapa yang sebenarnya dibalik itu, siapa pula yang berubah warna, perhatikan dengan seksama.
– 11 –
Ingkang bisa bawana-bawani, owah gingsiring sariranira, siya yen tan wruh iku, tunggal dhapur kang den kawruhi, kang bisa malih warna, sayekti mung iku, aranana loro nyata, aranana sawiji temen sawiji, mung limput linimputan.
Artinya :
Yang dapat berubah-ubah, mengubah diri, tercelalah kalau tidak pada tempatnya, padahal yang tahu itu, menyatu dalam dirinya, yang dapat mengubah warna, benar-benar hanya itu, katakanlah dua kenyataan, katakanlah saty benar-benar satu, hanya saling selubung menyelubungi.
– 12 –
Kang akarya iku kang nglimputi, enggonira aneng kalimputan, sulap padhanging Srengenge, upamane sireku, anom sorotinon Hyang Rawi, kang mangkana iku sulap, dadi lamuk-lamuk, mangkono upamanira, wong nyurasa rerasan, kang den rasani, ingkang melu rerasa.
Artinya :
Yang menciptakan adalah yang menyelubungi, tempatmu pada terselubung, silaunya sinar mentari, adaikan itu kamu, menyaksikan cahaya-NYA Hyang Widhi, padahal sagat silau, maka tampak kabur, begitulah ibaratnya, mengartikan sesuatu yang masih kabur, kabur pula pengertiannya.
– 13 –
Pasabane sok anggung nasabi, Roh Ilapi kang wanuh wus lawas, datan wruh lamun uripe, malah Ki Alip Tansur, yang lumaku anggung anjawil, nanging datan uninga, yen iku Hyang Agung, marma padha binudiya, ing wong urip aja katungkul sireki, wruha ing uripira.
Artinya :
Tujuanya terkadang tertuju, Roh Ilapi sudah lama dikenalnya, tiada tahu kalau itu adalah hidupnya, maka Ki Alip Tansur, kalau berjalan bersenggolan, tetapi tiada tahu, kalau itu adalah Hyang Agung, maka belajarlah dengan tekun, dalam kehidupan ini jangan lengah, ketahuilah pada hidupmu.
– 14 –
Uripira sapa kang nguripi, lamun sira nora ngawruhana, siya-siya ing uripe, sayektine Hyang Agung, nora pisah mring sarira tri, lumaku lenggah nendra, tan benggang sarambut, aja maneh kaya sira, nadyan kutu-kutu lan wong taga sami, rineksa Hyang Sumana.
Artinya :
Hidupmu siapa yang menghidupkan, kalau kau tidak mengetahui, percuma dalam hidup ini, yang sebenarnya Hyang Widhi, tidak terpisah dari tiga perbuatan, berjalan, duduk, tidur, tiada terpisah walau selembar rambut, apalagi seperti engkau, selagi serangga dan kehidupan lainnya, dipelihara oleh Hyang Sukma.
– 15 –
Rehning ananira kang nganani, ananira saking nora nana, nanging ana kahanane, anane tanpa wujud, wujudira ingkang mujudi, duk sira durung ana, anane andhanu, yen sira ayun uninga, pasemone wujuding Hyang Maha Suci, tingkahe wong sembahyang.
Artinya :
Berhubung kau ada yang mengadakan, kau ada dari tiada, tetapi ada keadaannya, adanya tak berwujud, perwujudanmu yang mewujudkan, tatkala kau belum ada, adanya dalam kelam, bial kau hendak mengetahui, gambaran perwujudan Hyang Maha Suci, tingkah lakunya orang yang sedang Sembahyang.
– 16 –
Utamane wong urip puniki, nglakonane srengat Nabi kita, Salat Jakat wruh Islame, lan sarake Jeng Rasul, sira padha wajib nglakoni, lamun tan ngawruhana, dadi nora manut, wirayate Sri Narendra, lawan sapa kang arsa agawe napi, prayoga sembahyanga.
Artinya :
Yang utama bagi orang hidup itu, menjalani sareat Nabi kita, Solat Zakat mengetahui hukum Islamnya, dan saraknya Rasulullah, kau semua wajib menjalani, bila tidak mengetahui, maka tidak dapat menjalaninya, tersebutlah Sang Maha Raja, kepada siap yang akan berbuat sesuatu, lebih baik dirikanlah Solat.
– 17 –
Kaping lima sadina sawengi, lan pantese sira ngilingana, marang uripira dhewe, takbir miwah yen sujud, wruha ingkang sujudi, yen sira wisuh toya, aja pijer wisuh, weruha kang jeneng toya, aja sira katungkul amuji dhikir, puji katur mring sapa.
Artinya :
Lima kali dalam sehari semalam, dan ingatlah akan dirimu, terhadap hidupmu sendiri, takbir dan bila sujud, ketahuilah kau sujud kepada siapa, bila kau menyuci dengan air, jangan berkali-kali mencuci, ketahuilah air itu apa sebenarnya, janganlah kau berzikir berlebihan, pujian itu teruntuk siapa.
– 18 –
Lwan sira aja gawe napi, ing unining kitap rasakena, aja pijer ngunekake, yen tan wruh rasanipun, tanpa gawe sira angaji, angur sira macaa, prenesan wong ayu, balik sira maca kitab, becik bisa lapal makna amuradi, kaping pat rasanira.
Artinya :
Lagi pula janganlah kau sembrana, raskanlah segala isinya kitab, jangan hanya melaflkannya, bila tiada tahu rasanya, tak berarti kau mengaji, lebih baik kau membaca, yang mengambarkan tentang wanita cantik, bila kau membaca kitab, baik sekali bila dapat lafal dan maknanya, keempatnya menghayati dan mengamalkannya.
– 19 –
Nadyan lapalira sundul langit, yen tan bisa maknane punika, sanadyan bisa maknane, kapriye muradipun, nadyan sira bisa muradi, yen tan wruh rasanira, yekti nanjuk-nanjuk, lapal makna murad rasa, papat iku kasebut ing dalem dalil, pantoge aneng rasa.
Artinya :
Walaupun pandai melafalkannya setinggi langit, bila tak dapat mengerti maknanya, walau dapat mengerti maknanya, bagaimana mengahayati, bila tidak tahu rasanya, akan tersesat jalan meraba-raba, lapal, makna pengahatan dan rasa, empat itulah yang tersebut di dalam dalil, berakhir pada rasa.
– 20 –
Rasa iku kang luhur pribadi, nanging aja katungkul mring rasa, weruha kang ngrasakake, den bisa karya ukum, kukum iku kawan prakawis, sapisan hukum wenang, pindo wajibiku, kaping telu kukum ngadat, kaping pate kukum mokal iku kaki, tan kena piniliha.
Artinya :
Rasa adalah yang paling tinggi, tetapi jangan terpaku hanya pada rasa, fahamilah yang merasakannya, dapatlah berbuat hukum, hukum berjumlah empat macam, pertama hukum Wenang, kedua Wajib, ketiga hukum Adat, keempat hukum Mokal, tak dapat dipilih.
– 21 –
Siya-siya lamun sira pilih, kukum papat pan wus darbekira, sira tan wruh pangukume, mangkene liring kukum, hukum wenang punika kaki, hiy Jeng Nabi kita, wakiling Hyang Agung, winenang ngaku Hyang Sukma, lan winenang murba misesa sakalir, gemah rusaking badan.
Artinya :
Sia-sia kalau dipilih, keempat hukum itu adalah milikmu, kau tidak mengetahui menghukumnya, beginilah arti hukum itu, hukum wenang itu, adalah Kanjeng Nabi kita, yang mewakili Hyang Agung, berwenang mengaku Hyang Sukma, yang diwenangkan menghukum apa pun, bahkan sampai rusaknya phisik.
– 22 –
Kaping pindho ingkang hukum wajib, Nabi kita wajib ngawruhana, marang ingkang menangake, utawane aweruh, iya ingkang nebut Hyang Widhi, dene kang hukum ngadad, punika liripun, Nabi kita ngawruhana, mring adate Abubakar Ngumar Ngali, kapat Begendha Ngusman.
Artinya :
Hukum yang kedua adalah hukum wajib, Nabi kita wajib mengetahui, terhadap yang memenangkan, atau mengetahui, yalah yang disebut Hyang Widhi, adapun yang dinamakan hukum adad, itu adalah, Nabi kita agar mengetahui, terhadap adadnya Abubakar Umar Ali, keempatya Baginda Usman.
– 23 –
Iku lamun ora den kawruhi, sayektine ambubrah Sarengat, yen wus kawruhan kabeh, ya iku kang sinebut, ing jenenge weruh Jeng Nabi, dene kang hukum mokal, punika liripun, mokal telu yen owaha, upamane ilanga salah sawiji, jumeneng lawan apa.
Artinya :
Bila hal itu tidak diketahui, akhirnya akan merusak Syareat, bila telah diketahui semuanya, itulah yang disebut, yang dinamakan tahu Kanjeng Nabi, adapun yang disebut hukum mokal, itu adalah, tak mungkin ketiganya akan berubah, bila hilang salah satu, bertahta dengan apa.
– 24 –
Mula ana martabat premati, telung prakara kehing martabat, kukum telu kono nggone, hukum mokal puniku, mung kinarya mratandhani, ptraping tri prakara, ywa kongsi kalimput, mangkono upamanira, nadyan silih jumenenge Sri Bupatri, kukum patang prakara.
Artinya :
Maka ada martabat yang muskil, martabat itu berjumlah tiga macam, dalam ketiga hukumlah tempatnya, hukum mokal itu, hanya sebagai pertanda, patrapnya tiga perkara, janganlah terlena, begitulah umpamanya, walaupun berganti kedudukan sebagai Bupati, hukum empat perkara.
– 25 –
Dununging hukum kawan prakawis, nora metu kang patang prakara, kukum kang wenang tablege, Ngalam Arwah puniku, wenang nganggo ala lan becik, kukum wajibing Alam, ijesam dumunung, kuwajiban tur uninga, pan sabarang Pangeran gone miyarsi, ing kono marganira.
Artinya :
Kadudukanya keempat macam hukum, tidak menyimpang dari empat perkara, hukum yang berwenang pelaksanaannya, Alam Arwah itu, berwenang mempergunakan jelek dan baik, hukum wajib Alam, mayatlah tempatnya, kewajiban dan mengetahui yang dilihatnya, disitulah jalannya.
– 26 –
Kukum ngadad ingkang andarbeni, mapan iya ana Ngalam Misal, ameruhana adate, sabarang kang dinulu, warna rupa reh kang dumadi, lamun ora weruha, tuna ing pandulu, kaping pate kukum mokal, dumununge aneng Ngalam Insan Kamil, kamil cahyaning Sukma.
Artinya :
Hukum adad yang mempunyainya, memang berada pada alam fikiran, mengetahui adadnya, segenap yang dilihatnya, warna rupa pendidikan yang ada, bila tidak mengetahui, rugi dalam penglihatan, keempatnya Hukum mokal, kedudukannya dalam Alam Insan Kamil, Kamil cahayanya Sukma.
– 27 –
Lawan mokal lamun den uripi, lawan mokal yen tan nguripana, mapanta ana tandhane, mungguh tininggaliku, badanira tan bisa mosik, mokal yen nguripana, Kiyageng Liptamsur, nyatane ana kang karya, sayektine Kamil iku akekasih, mokal yen sinetuwa.
Artinya :
Dan lagi mokal kalau dihidupkan, dan lagi mokal kalau tidak menghidupkannya, terpisah-pisah ada tandanya, bila ditinggalkannya, tubuhmu tidak dapat bergerak, tidak akan (mokal) kalau menghidupkan, Ki Aeng Liptamsur, terbukti ada yang menciptakannya, sebenarnya Kamil adalah sebuah nama, tak akan (mokal) dituakan.
– 28 –
Marang hukum sira aja pangling, sabab ana unine kang kitab, patang prakara cacahe, batal karam puniku, ingkang aran najis lan suci, sukur yen wus uninga, lamun durung weruh, takono para Ngulama, aja sira kalayu melu ngarani, den gambuh kawruhira.
Artinya :
Terhadap hukum janganlah kau melupakannya, sebab tersebut di dalam kitab, berjumlah empat perkara, Batal Karam itu, yang disebut Najis dan Suci, syukurlah kalau sudah mengetahuinya, bila belum mengetahuinya, tanyakanlah kepada para Ulama, janganlah kau ikut-ikutan mengatakannya, dalam persamaan pengertianmu.
PUPUH II
G A M B U H
– 01 –
Tegese karam iku, dudu wong kang mangan Celeng Bulus, nadyan Kurma Pitik Iwen Kebo Sapi, yen tansah pamanganipun, iku karam ingkang mangnon.
Artinya :
Arinya haram itu, bukanya orang yang makan Babi hutan atau kura-kura, walaupun Kurma Ayam Kerbau dan sapi, kalau selalu berlebihan memakannya, itulah hukumnya haram.
– 02 –
tegese batal iku, dudu wong kang sembahyang kapentut, Sembahyang yen durung wruh jroning batin, iku batal tegesipun, wis mupusa becik turon.
Artinya :
Artiya batal itu, bukan orang selagi sholat kentut, sholat kalau belum mengetahui di dalam batin, hal itulah yang dinamakan batal, kalu begitu lebih baik tidur saja.
– 03 –
Maknane najis iku, dudu wong kang kagepok ing asu, nadyan sira kaki kawutahan warih, iku luwih najis agun, apa kang ginawe wisuh.
Artinya :
Artinya najis itu, bukan orang yang memegang Anjing, walaupun engkau terkena tumpahan air, hal itu termasuk najis besar, lalu apa yang dipakai mensucikannya.
– 04 –
Iya wisuh banyu, aja banyu kang metu ing watu, nenuwuna mring malekat Jabarail, iku sira nggowa wisuh, sampurnane teka kono.
Artinya :
Mencucinya pun juga dengan air, jangan air yang keluar dari batu, mohanla kepada Malaekat Jibril, itulah yang harus kau pakai mencuci, sempurnannya dari situ.
– 05 –
Lamun sira panguh, lan Malekat Jabrail tumurun, saratana busana kang sarwa langkung, patige toya lir ebun, iku banjur nggone wisuh.
Artinya :
Pabila kau ingin bertemu, agar Malaekat Jibril turun, usahakanlah memakai pakaian yang serba hitam, pemberiannya air bagaikan embun, itulah yang harus kau pakai mencuci diri.
– 06 –
Lamun sira wus wisuh, poma kang ngati-ati den emut, aja nganti kapecak ing banyu malih, manawa sira kajegur, kali banjir pasthi layon.
Artinya :
Bila kau sudah mencuci diri, berhati-hatilah dan selalu waspada, jangan sampai terkena air lagi, bila kau terjebur, sungai banjir kau akan mati.
– 07 –
Pitutur kang satuhu, poma sira aywana katungkul, pakumpulan geguyon rahina wengi, jroning ngguyu dipun emut, den sukur marang Hyang Manon.
Artinya :
Nasehat yang sejati, janganlah kau terlena, perkumpulan bergurau siang dan malam, dalam tertawa selalu ingatlah, bersyukurlah kepada Hyang Widhi.
– 08 –
Guyu kang tan tuwajuh, iku ngedohake marang wahyu, basa wahyu nugraha kang Maha Suci, tumrap neng raga kang wujud, poma sira den waspaos.
Artinya :
Tertawa yang berlebihan, itu menjauhkan dari wahyu, artinya adalah Anugrah dari Hyang Maha Suci, terhadap tubuh phisik, selalu waspadalah.
– 09 –
Wruha kang tunggal wujud, anedya awidagda ing kalbu, aja bungah ginunggung marang sasami, wateke wong karem gunggung, maledhung saengga dheyot.
Artinya :
Ketahuilah yang menyatu didalam phisik, terwujudnya suatu kepandaian diri, jangan senang dipuji, sombong membusungkan dada hingga celaka.
– 10 –
Apa lire maledhung, kayadene wong kang adol gendhung, nedheng padha jagongan sami lalinggih, tan wigih wus ngrasa unggul, tan wruh jugule angradon.
Artinya :
Apa artinya membusungkan dada, bagaikan orang menjual obrolan, pada orang yang sedang santai berkumpul, merasa dirinyalah yang paling pandai, tak mengetahui kebodohannya telah tersebar.
– 11 –
Dene kang padha gunggung, saking wegah mulat polahipun, tanrinasa panggunggunge mawa wadi, wadine wong akeh lumuh, pangrasane iku kawon.
Artinya :
Adapun yang menyanjungnya, karena sudah muak menyaksikan tingkahnya, tidak dirasakan makna sanjungan itu, makna sindiran bagi orang jahil, pendapatnya bahwa itu kalah.
– 12 –
Nuli agawe amuk, sila tumpang kandhane agupruk, tutur nempil anggepe weruh pribadi, sakeh ngelmu-ngelmu dudu, kawruh dhewe salah tonton.
Artinya :
Lalu menyombongkan diri, duduk bersila dengan sikap sombong dan besar mulut, kata-katanya hanya menirukan tetapi merasa serba tahu, segala macam ilmu tipuan, pengetahuan sendiri ditinggalkannya.
– 13 –
Polahe nora patut, nusahake wong kang sandhing lungguh, wong mangkono tan pantes dipun cedhaki, becik singkirana iku, jer maido mring Hyang Manon.
Artinya :
Tingkah lakunya tercela, menyusahkan bagi orang yang duduk berdampingan, orang yang semacam itu tidak pantas didekati, lebih baik dijauhi saja, karena tidak percaya kepada Hyang Manon.
– 14 –
Sandyan iku weruh, kena uga ingaranan durung, titikane aneng solah muna muni, angakuwa bisa mabur, yektine neng ngisor palon.
Artinya :
Walaupun diketahuinya, dapat juga dikatan belum, tanda-tandanya pada tata cara berbicara, walaupun mengaku dapat terbang, ternyata hanya dibawah landasan palu.
– 15 –
Lelabuhan ingkang wus, kanggo ing jaman kuna rumuhun, nora ana wong mangkana antuk Gaib, nanging ana pantesipun, wong mangkono jaga obrol.
Artinya :
Kalau dikaji yang sudah-sudah, sejak jaman kuno dahulu, tak ada orang semacam itu dapat Gaib, tetapi pantas juga, orang semacam itu untuk menjaga obrolan.
– 16 –
Marma wong ngurip iku, den padha wruh marang ing panuju, ing tegese panuju kang wruh ing liring, yen tan enak rasanipun, ywa age-age linakon.
Artinya :
Oleh karenanya, pahamilah sesuatu maksut, artinya maksut adalah tahu terhadap situasi, pabila menurut perasaan tak enak, janganlah mengerjakan sesuatu.
– 17 –
Manawa keneng siku, marang pawong sanak liyanipun, luwih abot tan nganggo sasami-sami, wong mangkono lamun lampus, pantes tinabela ing ron.
Artinya :
Bila terkena cela, terhadap orang lain, lebih berat tanpa ambpun, orang yang berbuat demikian, pantas ditutup dengan daun.
– 18 –
Puniku nyatanipun, wong kang kena dukaning Hyang Agung, cinemplungaken sajroning naraka agni, aja naraka ing besuk, iku naraka kang katon.
Artinya :
Itulah suatu kenyataan, orang yang mendapat marah dari Hyang Agung, dimasukkan kedalam Neraka Agni, janganlah Neraka di kemudian hari, tetapi Neraka yang terlihat.
– 19 –
Polah kang nora patut, nora pantes lamun sira turut, nora wurung rusak awake pribadi, mulane wong urip iku, sabarang dipun was paos.
Artinya :
Tingkah yang tidak pantas, tidak pantas kalau ditiru, akibatnya akan merusak pribadimu, oleh karenanya orang hidup itu, segala harus dipertimbangkan lebih dahulu.
– 20 –
Polah kang nora jujur, iku wajib lamun sira singkur, ungkurena aywa kongsi bisa kawijil, ujubena kang tuwajuh, kang wajib weruh Hyang Manon.
Artinya :
Watak yang tidak jujur, wajib dihindari, hindarilah jangan sampai terpengaruh, buktikanlah dengan kesengguhan hati, yang seharusnya diketahui Hyang Manon.
– 21 –
Mula wong urip iku, den padha akarep marang ngelmu, ala becik ngelmu iku den kawruhi, karana atunggal wujud, mung kacek emel lan batos.
Artinya :
Maka orang hidup itu, janganlah berhenti belajar, baik dan buruk Ilmu itu harus diketahui, karena sebenarnya adalah satu, hanya berbeda lafal dan batinnya.
– 22 –
Dene ingkang wus weruh, datan arsa panggawe kang luput, sabab urip siji kanggo wong sabumi, tarlen andhap sarta luhur, kacek uga kang wus weruh.
Artinya :
Adapun bagi yang mereka yang sudah mengetahui, takkan mau berbuat yang bukan-bukan, karena hidup hanya satu untuk orang sedunia, tidak berbeda yang rendah maupun yang tinggi, hanya berbeda bagi yang telah mengetahuinya.
– 23 –
Maknane kang wis weruh, kang andulu liya kang dinulu, upamane ron suruh amung sawiji, nadyan seje warnanipun, ginigit tunggal saraos.
Artinya :
Artinya bagi yang sudah tahu, yang melihat lain dari yang dilihatnya, umpama selembar daun sirih, walaupun warnanya ada yang berbeda, tetapi kalau digigit sama rasanya.
– 24 –
Iku pralambangipun, kalamun sira arsa satuhu, tumameng nganeng madyanireng jaladri, apa kang katon sireku, wawasan ingkang sayektos.
Artinya :
Begitulah ibaratnya, bila kau mempunyai kemauan yang keras, biasakanlah berada dalam kancahnya sangdera, apapun yang kau saksikan, perhatikanlah dengan kesungguhan hatimu.
– 25 –
Yen sira dulu alun, dudu iku ingkang sira dulu, becik uga ombaking ngalun pinikir, wong iku den kaya ngalun, gumulung tan pisah enggon.
Artinya :
Bika kau menyaksikan badai, bukan itu yang sebenarnya kau saksikan, tetapi fikiranlah alunan gelombangnya badai itu, bergulung-gulung tiada terpisah tempatnya.
– 26 –
Jembaring samodragung, tanpa tepi anglangut kadulu, suprandene maksih gung manungsa iki, alas jurang kali gunung, neng raganira wus katon.
Artinya :
Luasnya samudra raya, tiada bertepi dan sejauh mata memandang, tetapi masih besar adanya manusia ini, hutan jurang sungai gunung, di dalam diri manusia.
– 27 –
Tana prabedanipun, jagad katon lan jagadireku, wus tinimbang jagad gedhe jagad cilik, suprandene wong puniku, sok sesak sasamining wong.
Artinya :
Tiada berbeda, dunia yang terlihat dan dunia dalam dirimu, sudah ditimbang adanya jagad besar dan jagad kecil, walu begitu orang itu, terkadang penuh oleh syak terhadap sesamanya.
– 28 –
Apa margane iku, luwih abot tan bisa lumebu, sabab kebak kabebeg kaleban agni, singa mara pan katunu, luwih nistha wong mangkono.
Artinya :
Apakah sebenarnya semua itu, lebih berat kalau tidak dapat masuk, karena penuh tercemar oleh api, siapun yang mendekat pasti rugi, rendah yang serendahnya orang yang begitu.
– 29 –
Yen sira durung surup, tegese jagad cilik lan agung, jagad cilik jenenge manungsa iki, iya batinira iku, yen jagad gedhe Hyang Manon.
Artinya :
Bila engkau belum mengetahui, arti bawana alit dan bawan ageng, bawana alit namanya manusia ini, adalah batinmu, bila bawana ageng adalah Hyang Manon.
– 30 –
Manungsa kang wus putus, jagad gedhe cilik kawengku, njaba njero ngisor ndhuwur andarbeni, yen Maha Sih milaya iku, semang-semang mring Hyang Manon.
Artinya :
Manusia yang sudah pandai, bawana ageng dan alit sudah dikuasainya, luar dalam bawah dan atas dikuasainya, bila Maha Kasih menghidupkannya, takut kepada Hyang Manon.
– 31 –
Mangkana kang wus putus, patraping wong kang anggilut mring ngelmu, iya patang prakara kang den rasani, winanuhken alanipun, kang becik kininra awon.
Artinya :
Begitulah bagi mereka yang telah berilmu, suatu cara bagi orang yang mendalami suatu ilmu, adalah empat perkara yang dibicarakannya, perkenalkanlah jeleknya, yang baikpun akan dikira jelek.
– 32 –
Yen sira apanuju, padon lan wong mondrosudibyanung, lan sang gyaning Ngatapa tuwin Maharsi, myang pawong sanak sadulur, kang kaprenah tuwa anom.
Artinya :
Bila kau sedang, berdebat dengan orang ahli bertapa dan Maha Resi, kepada siapun handai taulan sanak saudara, baik yang tua maupun muda.
– 33 –
Kang wuswaspadeng semu, pituture rum ris rinangu, lir mangremih aruming rerasan ngelmi, pamipradonggo munyawus, kandhih dening ngesnya kang wong.
Artinya :
Bagi yang telah faham terhadap isyarat, kata-katanya enak didengar dan mengetarkan hati, bagaikan menyiratkan bau harumnya berbicara tentang ilmu, andaikan bunyi nyanyian katak suaranya sudah, suaranya lenyap oleh keasikannya.
– 34 –
Dene kang padha ngrungu, kang wus karem rosing siji iku, kekes tyase rumasa luhira mijil, kemutan pratingkahipun, neng donya sok gawe awon.
Artinya :
Adapun yang mendengarkannya, yang sudah senang rasanya yang satu itu, bergetar hatinya dan tak terasa terurai air mata, teringat berbagai perbuatannya, di dunia sering berbuat jahat dan kesalahan.
– 35 –
Panggawe ala iku. Donya kerat yen ngati kapatuh, tangeh lamun nemuwa pitutur becik, mring Pengerane tan wanuh, tangeh weruha Hyang Manon.
Artinya :
Perbuatan jelek itu, kalau terlanjur akan diderita dunia dan akhirat, tidak akan mendengarkan petunjuk yang baik, takkan tahu siapakah Tuhannya, tidak akan mengetahui Hyang Manon.
– 36 –
Lali yen tunggal dhapur, pan kalingan mring ki tukang padu, pan katarik mring semang tukang manasi, rara melikan kang nuntun, nuduhken sang gawe awon.
Artinya :
Lupa Kalau satu wadah, karena terhalang oleh ki tukang bertengkar, juga terlibat dalam bujukan tukang membuat gara-gara, rasa serakah yang menuntunnya, menunjukkan caranya berbuat jelek.
– 37 –
Jaman mangkana iku, uga padha karsaning Hyang Agung, nanging dudu dedununge den lakoni, Hyang Sukma paring pituduh, nanging maksih salah dunong.
Artinya :
Jaman yang tersebut itu, tetapi juga kehendak Hyang Agung, tetapi perbuatan yang tidak pada tempatnya, Hyang Sukma memberikan petunjuk, tetapi masih juga salah menempatkannya.
– 38 –
Ana dumukanipun, donya kerat iki tegesipun, wewalesan bae babo dipun eling, rehning wong ngurip puniku, tan wurung nemahi layon.
Artinya :
Ada petunjuknya, dunia dan akherat itu artinya, merupakan pembalasan haruslah diiangat-ingat, berhubung manusia hidup itu, pada akhirnya pun akan mati.
– 39 –
Ala becik puniku, apan iya metu sing sireki, anambaka alaning liyan sireki, balik alane wong ngelmu, tan metu saka ing kono.
Artinya :
Buruk dan baik itu, sebenarnya terlahir dari dirimu sendiri, batasilah diri dari kejelekan dari orang lain, tetapi sebaliknya dari kejelekannya orang berilmu, tidak keluar dari itu.
– 40 –
Kapriye pratingkahmu, yen sira tinggal lakuning ngelmu, nora wurung kalurung gonira urip, sanadyan sira wus ngelmu, yen tan laku dadi awon.
Artinya :
Bagaimana prakarsamu, bila kau meninggalkan sarananya ilmu, akhirnya akan tersesat hidupmu, walaupun kau telah berilmu, bila tanpa sarana lampah jadi jelek.
– 41 –
Basa kang aran laku, dudu wong kang cegah mangan turu, pan wong cegah turu wateke yen lami, kancilen salin pandulu, tan wurung asalah tonoton.
Artinya :
Arti kata lampah, bukan orang yang mengurangi makan dan tidur, adapun orang yang mengurangi tidur kalau kelamaan, mata terbelalak sukar tidur dan berganti penglihatan, akhirnya salah pula yang dilihat.
– 42 –
Kang cegah mangan iku, lin Pandhita dahar kayu gapuk, apa sira milik dadi uler turi, suwargane dadi kupu, tan wurung binadhog bidho.
Artinya :
Kalau mencegah dan mengurangi makan, bagaikan Pendeta makan kayu lapuk, apakah kau ingin menjadi ulat pohan turi, surganya menjadi kupu-kupu, akhirnya dimakan burung elang.
– 43 –
Dene kang cegah turu, dudu meleking netra satuhu, iya netra kang aneng telenging batin, iku melek sajegipun, prapteng sujalma yen layon.
Artinya :
Adapaun yangmencegah tidur, bukan terbukanya mata semata, adalah mata yang berada di dalam batin, mata batin itulah yang harus terbuka selamanya, sampai akhir hayatnya.
– 44 –
Kang cegah dhahar iku, datan arsa panggawe kang rusuh, bab kang patang prakara dipun nastiti, tutupana kang barukut, ywa nganti bisa kawiyos.
Artinya :
Begitu pula mencegah makan, artinya tidak akan berbuat semaunya, empat rahasia hidup harus terjaga benar, tutupilah dengan rapat, jangan sampai keluar.
PUPUH III
M I J I L
– 01 –
Kawedhara iku bilaheni, memurung lelakon, angrerusak sabarang panggawe, lir reksasa krura angajrihi, sabarang kaeksi, temah tan rinengu.
Artinya :
Bila dibicarakan itu berbahaya, membatalkan suatu rencana, merusak semua perbuatan, bagaikan Raksasa kejam menakutkan, semua yang dikehendaki, tidak akan diragukan lagi.
– 02 –
Poma kekeren dipun aremit, dunungna kang manggon, ywa sulaya priyen kawedhare, ujubena sariranireki, wayang aneng kelir, gyanira lumaku.
Artinya :
Maka haruslah dijaga dengan ketat, tempatkanlah pada tempat yang sebenarnya, jangan sampai simpang siur penjabarannya, ketahuilah akan dirimu, wyang yang tergelar di layar, bagaimana caranya berjalan.
– 03 –
Lamun ana asikireng galih, kaki den was paos, obah osik ana kang agawe, iku sira ulatana kaki, dununge kang osik, dene bisa kapangguh.
Artinya :
Bila timbul hasrat hati, haruslah berhati-hati, segala perbuatan ada yang membuat, hal itu haruslah kau perhatikan, kedudukannya yang disebut kehendak, usahakan sampai berhasil.
– 04 –
Pralambange osikireng batin, yektine tanpa doh, lah badhenen tetulisan kiye, ingkang aran sah iku kang endi, ingkang ireng mangsi, kertas ingkang pingul.
Artinya :
Gambaran suatu kehendak, sebenarnya tidak jauh, sekarang tebaklah tulisan ini, yang bernama sah itu yang mana, yang hitam tinta, yang berbingkai itu kertas.
– 05 –
Dene iya ingkang mengkoni, jro tulis kang katon, ulatana sapucuking epen, kang durung wruh wruhana lamun mangsi, kang uningeng gaib, gumawang andulu.
Artinya :
Adapun yang menjadi bingkainya, di dalam tulis yang tampak, perhatikan pada ujung pena, yang belum tahu berilah pengertian bahwa itulah tinta, yang telah mengetahui gaib, jelas sekali kelihatan.
– 06 –
Nanging tanpa gatra tanpa warni, tan kenging ginepok, mung satengu binubut gedhere, suprandene bisa angebaki, warata sabumi, iya tanpa dunung.
Artinya :
Tetapi tak berbentuk tak berwarna, tak dapat terpegang tangan, besarnya hanya sebesar kuman dibubut, walaupun begitu dapat memenuhi, merata di dunia, juga tidak bertempat.
– 07 –
Sayektine barang kang kaeksi, kono nggone manggon, ngalih enggon tan ana enggone, sakedhepan ngalih ping sakethi, tegese mung siji, apan iya iku.
Artinya :
Sebenarnya apapun yang diinginkannya, disitulah tempat tinggalnya, berpindah tempat tak ada lagi tempatnya, dalam sekejap berpindah seribu kali, artinya hanyalah satu, yalah hanya itu.
– 08 –
Lan sing prapta kang siratingali, tan kakung tan wadon, aranana wanita yektine, baya wanita endah ing warni, yen sira arani, lanang yekti kakung.
Artinya :
Yang datang adalah yang kau lihat, bukan priya maupun wanita, katakanlah sebenarnya adalah wanita, bila wanita sangatlah cantik, bila kau duga, priya pastilah dia lelaki.
– 09 –
Luwih guna lawan luwih sekti, kamantyan was paos, samubarang terang paninggale, nora kena kumleset wus uning, nadyan jroning batin, Hyang Sukma wus weruh.
Artinya :
Lebih berguna dan lebih sakti, sesuatu petunjuk untuk menghargainya, semua barang terang terlihat, tidak akan luput karena semua sudah tahu, walaupun di dalam batin, Hyang Sukma sudah melihat.
– 10 –
Tanpa cidra dennya wruh ing batin, tan netya yen anon, tanpa karmaning pamiyarsane, tanpa grana mambu ganda sidik, lawan bisa angling, iya tanpa tutuk.
Artinya :
Tanpa cipta untuk mengetahui batin orang, bukanlah mata kalau tidak dapat melihat, mendengar tanpa telinga, mencium bau harum tetapi tanpa hidung, dapt bercumbu, juga tanpa mulut.
– 11 –
Kang den anggo wus aneng sireki, sira tan rumaos, pangrasamu darbekira dhewe, nora weruh kang sira ulati, siyang lawan ratri, jumeneng ngriku.
Artinya :
Yang dipergunakan sudah ada pada dirimu, kau tidak merasa, perasaanmu milikmu sendiri, tidak melihat yang kau lihat, siang maupun malam, berada disitu.
– 12 –
Yen tan lawan karsaning Hyang Widhi, obah osiking wong, kaya priye nggone matrapake, yekti kaya reca neng Wadari, pralambanging urip. Lir angganing prau.
Artinya :
Bila tidak atas kehendak Hyang Widhi, gerak gerikny manusia, bagaimana caranya, pastilah seperti arca di Wedari, gambarannya hidup, bagaikan perwujudan perahu.
– 13 –
Ingkang aneng tengahing jaladri, lalakone kono, prau iku sapa nglakokake, yekti saking karsaning Hyang Widhi, nadyan sikemudhi, pan manut ing banyu.
Artinya :
Yang berada di tengah laut, perjalanannya itu, perahu tersebut siapa yang menjalankan, tentu dari kehendak Hyang Wdhi, walaupun si juru mudi, takkan menurut pada kehendak air.
– 14 –
Pasthi kaya mangkono wong urip. Yen sira maido, nyatakena iya prau kuwe, entasana saking jroning warih, yekti nora mosik, mung kari nggalundhang.
Artinya :
Tentulah semacam itu orang hidup, bila kau tidak percaya, buktikanlah dalam perahu itu, angkatlah dari dalam air, pastikanlah tak akan bergerak, tinggallah tergeletak.
– 15 –
Lamun sira anggeguru kaki, mawanga ponang wong, kang wus ana sairib liribe, piwulange kang ngampat mring Gaib, solah muna-muni, panengeran agung.
Artinya :
Bila kau berguru, perhatikanlah orang itu, yang sudah jelas keadaannya, ajarannya yang menyangkut tentang ilmu gaib, perbuatan dan tutur katanya, pertanda keagungan.
– 16 –
Mapan akeh ngelmune Hyang Widhi, tan kena den uwor, warna-warna manungsa kawruhe, upamane Sang Nata tinangkil, duk prapta ing kori, angungak andulu.
Artinya :
Memang banyak ilmunya Hyang Widhi, tak dapat diukur, bermacam-macam pengetahuan manusia, diumpamakan Sang Raja sedang bersidang, ketika tiba di pintu, disaksikan diduga.
– 17 –
Mantri ingkang jaga aneng kori, tinarka Sang Katong, ajrih mulat sanget sumungkeme, weneh ana mulat mring Bupati, tinarka Sang Aji, sembahe sumrikut.
Artinya :
Mantri yang menjaga di pintu, diduganya Sang Raja, karena takut memperhatikan bertatap mata lalu menunduk, ada pula yang lain menyaksikan Sang Bupati, diduganya Sang Raja, menyembahnyapun dengan takjim.
– 18 –
Wenenh ana mulat Ki Patih, ing ngayap ponang wong, ginarebeg sagung punggawane, panyanane Sang Sri Narapati, kang mangkana kaki, medem marang kawruh.
Artinya :
Yang lainnya ada pula yang menyaksikan Ki Patih, terlihat sekilas orang tersebut, giringkan segenap anak buahnya, diduga adalah Sang Narpati, hal demikian itu, mabuk ilmu.
– 19 –
Kang ngulati marang Sri Bupati, wong jroning Kadhaton, dadak metu ngulati Ratune, nora weruh yen Sri Narapati, tunggal jroning puri, dheweke wus wanuh.
Artinya :
Yang menyaksikan kepada Sang Bupati, orang yang berada di dalam keraton, mereka keluar untuk menyaksikan Rajanya, tidak mengetahui di dalam puri itu juga, merakapun telah mengenalnya.
– 20 –
Pamangkana yen wong ngulah ngelmi, keh salah padudon, dudu padon dadakan dinaleh, nora weruh kang sira ulati, siyang lawan ratri, wus aneng sireku.
Artinya :
Apakah begitu kalau orang mempelajari ilmu, banyak kesalahan dan bertengkar, bukannya pertengkaran penyebab untuk mendapatkan sesuatu, tidak mengetahui yang dilihatnya, siang maupun malam, sudah berada pada dirimu.
– 21 –
Satuhu kawruh kang sayekti, tan tinggal Hyang Manon, datan ana tilase uwangi, anglimputi ing reh kang dumadi, tan kena pinilih, ika iki iku.
Artinya :
Sebenarnya pengetahuan yang sejati, tidak akan meniadakan Hyang Manon, tidak berbekas dan tidak meninggalkan wanginya, meliputi dalam pelajaran kehidupan, tidak dapat dipilih, sana, sini, situ.
– 22 –
Sabab lamun sira milih kaki, nora bisa dados, bali marang asalira dhewe, tilitinen den bisa kapanggih, poma sira kaki, ywa mutung ing kalbu.
Artinya :
Karena seandainya kau memilih, tak akan dapat jadi, kembali ke asalnya, telitilah dengan seksama agar dapat bertemu, camkanlah itu, janganlah berputus asa.
– 23 –
Lan dununge kang kawan prakawis, takokna kang manggon, aja kongsi kaliru surupe, keh arane kang kawan prakawis, karana yen sisip pamurunging laku.
Artinya :
Adapun makna dan kedudukan yang empat perkara, tanyakanlah kepada yang berada padanya, jangan sampai salah pegertian, banyak sebutannya untuk yang empat perkara itu, karena kalau salah, menggagalkan upaya.
– 24 –
Ingkang abang upamane geni, murub angengobong, yen tan bisa kaki panyirepe, jagad iki sayekti kabesmi, Malekat Ngijroil, nunggil karsanipun.
Artinya :
Merah yang melambangkan api, menyala dan dapat membakar apa saja, bila tidak dapat memadamkannya, dunia ini akan terbakar habis, Malaikat Ijroil, berada padanya.
– 25 –
Ingkang sidik iya aji kuning, kasengsem mring wadon, mamilikan ing kana margane, ambebawur ing cipta kang becik, Malekat Mikail, nunggil karsanipun.
Artinya :
Yang menyengsamkan hati adalah Aji Kuning, terbuai kepada keindahan dan wanita, mengutamakan keinginan itulah jalannya, bercampur aduk pada cipta hati yang mulia, Malaikat Mikail, menyatu dalam kehendak.
– 26 –
Dene iya ati ingkang langking, santosa kinaot, mung ngrerusak sabarang panggawe, datan arsa panggawe kang becik, Malekat Jabrail, kang nunggal jumunung.
Artinya :
Adalah warna hitam, mempunyai sifat perkasa, namun sifatnya merusak, tidak mau berbuat yang baik, Malaikat Jibril, yang menyatu dalam sifat itu.
– 27 –
Dene iya ati ingkang putih, sayektine kinaot, ati jinem terang saciptane, kalestaren panggawe kang becik, Malekat Isropil, kang nunggal jumurung.
Artinya :
Adapun sifat yang berwarna putih, benar-benar berbeda keadaannya, sifat damai dan terang segala perbuatannya, selalu melakukan perbuatan yang baik, Malaikat Isrofil, yang menyatu dalam kehendak.
– 28 –-
Poma sagung anak putu mami, den samya rumaos, rubedeng tyas kawruh ana kabeh, datan liyan mung catur prakawis, poma den nastiti, ywana salah surup.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar